Anadolu’ya ağır Yahudi yerleşimi ile sonuçlanan Yahudi sürgünü ve kitlesel Yahudi göçleri farklı şartlar altında üç farklı devirde gerçekleşti. Birincisi MÖ 8’inci yüzyılda başlayan ve MS 6’ncı yüzyılda topyekun göçe evrilen büyük Yahudi sürgünüdür. Başkası esasen 1390 tarihinde başlayan ve 1492-1497 tarihlerinde tepe yapan Sefarad (İber kökenli Yahudiler) sürgünleridir. Üçüncü ise, 1881 tarihinde başlayan Rusya ve Polonya kökenli Aşkenaz göçüdür. Yirmi sekiz yüzyıl boyunca topyekun sürgünde yaşamak, Yahudi ulusuna göçe ve sürgünde yaşamaya ait hayli büyük bir tecrübe kazandırdı.
MÖ 6’ncı yüzyıl ile 1650 tarihleri ortasında, Yahudi göç ve sürgün hareketlerini gösteren harita. Yunanca diaspeyro (διασπειρω=saçmak) fiilinden türeyen diaspora (διασπορα), birinci kere Septuagint’te(Tora’nın en eski Yunanca tercümesi) Tesniye 28:25’te kullanıldı: RAB seni düşmanlarının önünde kırdıracak; onlara karşı bir yoldan çıkacaksın ve onların önünde yedi yoldan kaçacaksın ve dünyanın bütün ülkelerinde serseri olacaksın. Diaspora sözcüğünün, İbranice’deki tam karşılığı pezura’dır (פזורה: dağılma, saçılma). Pezura,Yeremiya 50:17’de kullanıldı: İsrail dağılmış koyundur…. Ancak pezura sözcüğü; dağılma, saçılma, dehşet uyandırma, bulunduğu ülkede daima kalamama korkusu ve sürgün manalarını bir ortada tabir etmiyordu. Bu yüzden Yahudi sözel geleneğinde, Yahudi diasporasının karşılığı olarak galut( גלות=sürgün) sözcüğünün kullanılması yeğlendi. Zira galut, üstte saydığım sıfatların tümünü içine alan bir sözcüktü. Öte yandan Babil Sürgünü’nden sonra dünyanın dört köşesine dağılan Musevileri tabir etmek için tfutsot (תפוצות=diaspora) sözcüğü de kullanılmaya başlandı. Esasen diasporanın İsrail’deki sözü de tfutsot sözcüğüdür.
İBRANİ ULUSUNUN GÖÇ İLE TANIŞMASI
İbrani ulusunun (İsrailoğulları) kadim tarihine ait başvurulabilecek yegane kaynak Tora’dır. Tora’da yer alan anlatı ve menkıbelere nazaran İbranilerin tarihi göç ile başlar. İbrahim, Kalde’nin Ur kentinde doğdu. MÖ 20’nci yüzyılın birinci yarısında ailesiyle birlikte Ur’dan ayrıldı ve Harran’a geldi: Terah oğlu Avram’ı, ve Aran’ın oğlu Lot’u ve gelini Avram’ın eşi- Saray’ı aldı. Onlarla birlikte ‘Kenaan’ ülkesine gitmek üzere Ur Kasdim’den ayrıldı. Haran’a kadar geldiler ve orada yerleştiler (Bereşit 11:31). Yaklaşık olarak MÖ 14’üncü yüzyılda ise Musa’nın önderliğinde Mısır’dan çıkan ve Yeşu’nun önderliğinde vaat edilmiş topraklara yerleşen İbrani ulusu on iki kabileden oluşuyordu. Vakit içerisinde kabile idaresinden krallık idaresine geçtiler. Davud vaktinde krallık büyüdü ve güçlendi. Süleyman’ın vefatından bir müddet sonra ikiye bölündü. On kabile başkalarından ayrıldı ve kuzeyde İsrail Krallığı’nı kurdu. Geride kalan iki kabile ise Yehuda ve Benyamin kabileleriydi. Onlar da Yehuda Krallığı’nı devam ettirdiler. Kuzeyde kurulan İsrail Krallığı bir müddet sonra kuzeydoğuda karar süren Asur Krallığı tarafından fethedildi.
Asur Hükümdarı II. Sargon, 27 bin 290 İsrailliyi Asur’a sürdü: Halah’ta, Gozan ırmağı olan Habor’da ve Medler’in kentlerinde oturtuldular (İkinci Krallar17:6). Halah, Asur’da, Habur Irmağı kıyısındaki Gozan’da bugünkü Suriye’de yer alıyordu. Medler ise doğuda bugünkü İran’da bulunan Hamadan’da yaşıyorlardı. Tarih MÖ 722 idi. Birinci diaspora, çabucak hemen bütün Orta Doğu coğrafyasına dağıldı. II. Sargon’un kendi kayıtlarında otuz sekiz farklı sürgün anlatılıyor. Bu anlatımlardan Asurluların sürgünlere çok makûs davrandığı anlaşılıyor. Bugün hala İsrailli on kabileye ait tartışmalar devam ediyor ve pek çok soruya cevap bulunamıyor. “İsrail Krallığı yıkıldığı vakit, orada hala on kabile mevcut muydu? Krallık yıkıldıktan sonra Orta Doğu coğrafyasına sürülenler içerisine girdikleri toplumlarla karışarak asimile oldular mı? Yoksa inançlarını, kültürlerini, benliklerini korudular mı? İsrail Krallığının güçlü ticari temasları vardı. Asurlular tarafından sürgün edilenler ortasında bu ticari irtibatları sürdüren ve vakitle farklı ticaret merkezlerine gidip yerleşenler oldu mu? Asur Krallığı yıkıldığı vakit, daha evvel Asur’a sürgün edilen İsrailliler ortasından, Yehuda Krallığına gidip yerleşenler oldu mu?” Ayrıyeten, yıllar içerisinde hangi coğrafyalara kadar gitmiş olabilecekleri de tartışılıyor. Kelamı edilen coğrafyalar ortasında Horasan, Semerkant, Kırım, Çin, Hindistan, Afrika ve Anadolu var.
Asur ve Babil imparatorlukları tarafından İsrael ve Yehuda krallıklarının işgali ve Yahudi sürgünlerinin istikametlerini gösteren harita. BABİL SÜRGÜNÜ
Asur Krallığı’nın ömrü uzun sürmedi. Krallık MÖ 612 tarihinde sona erdi. Yeri, güçlenen Babil Krallığı tarafından dolduruldu. Güneydeki Yehuda Krallığı, Babil Krallığı tarafından işgal edildi. Babil ordusu; kutsal tapınağı, sarayı ve Kudüs’ün meskenlerini ateşe verdi. MÖ 586’da Süleyman Tapınağı yıkıldı. Kentte sağ kalanların büyük bir kısmı Babil’e sürgün edildi. Yalnızca tarlalarda ve bağlarda çalışmaları için fakir halkın bir kısmı geride bırakıldı. Onlar, Negev Çölü’nün kuzeyinde, Galil’de ve Gilad’da ömürlerine devam ettiler. Bulundukları yerlerden ayrılmadılar. Bu olay sonucunda, Yahudi diasporası Akdeniz‘e kıyısı olan ülkelere dağıldı. Babil’e gönderilen birinci ve ikinci sürgün kümeleri içerisinde siyasi ve askeri önderler, dini önderler güçlü meslek sahipleri ve nitelikli personeller vardı. Sürüldükleri yerde kendilerini dünyanın en parlak medeniyetlerinden birinin içerisinde buldular. Üstelik onlar Babil Krallığı’nın uluslarından yalnızca biriydiler. İmparatorluk kozmopolit bir toplumdan oluşuyordu. Babil kenti ise memleketler arası bir metropoldü. Kendilerine yeni işler, yeni hayatlar kurdular; vakitle zenginleştiler.
Babil, Persler tarafından yıkıldığında esaretleri sona erdi. Ancak büyük bir kısmı işlerini, mülklerini, kurdukları yeni nizamı bırakıp Kudüs’e geri dönmek istemedi. Sümer ve Akad toprakları üzerinde kurulan Babil Devleti’nin MÖ 6’ncı yüzyılda hudutları Akdeniz’den Basra Körfezi’ne, İskenderun Körfezi’nden Malatya’ya, Diyarbakır’a ve Kudüs’e kadar uzanıyordu. Babil, Yemen ile Batı Arabistan ortasındaki Baharat Yolu’nun ve Gazze ile İskenderun Körfezi ortasındaki kıyı şeridinde yer alan Akdeniz limanlarının denetimini eline geçirdi. Doğu ile batıyı birbirine bağlayan ticaret yollarının denetimini kaybetmekten korkan Babil’in, tüccar Yehuda kabilesinin tecrübesinden yararlanmak istemesi kaçınılmaz olmalıydı. Bu yüzden onlara muhtemelen ticari ayrıcalıklar da tanıdı. Böylelikle Yahudi tüccarlar, Süleyman’ın ticaret filosu aracılığıyla tanıştıkları Anadolu kentleri ile olan milletlerarası ticari bağlarını perçinleme fırsatını buldular. Bu periyotta Anadolu son derece güçlü yer üstü ve yer altı kaynaklarına sahip bir yarımadaydı. Öte yandan köle olarak kullanılan Museviler hakkında da bilgi mevcuttur. MÖ 6’ncı yüzyıla ilişkin olduğu düşünülen Yoel Kitabı 3:6: Yuda ve Yeruşalim’in insanlarını kendi hudutlarından uzaklaştırmak için Yunanlıların oğullarına sattınız der. Şayet Yoel Kitabı’nın yazım tarihine ait öngörü doğruysa Musevilerin MÖ 6’ncı yüzyılda yalnızca ticari münasebetlerle Anadolu’ya gittiklerini argüman etmek yanlışsız olmaz. Babil’e sürgün edilen Yehudalıların bir kısmının köle olarak satılması da kelam mevzusudur.
PERS VE HELLEN PERİYOTLARINDA SÜRGÜN HAYATI
Anadolu’daki Pers egemenliği, Kyros’un Batı Anadolu’yu işgalinden Büyük İskender’in Çanakkale Boğazı’nı geçiş tarihine kadar iki yüz yılı aşkın bir müddet devam etti. Bu müddet içinde Kudüs’e dönmeyip Babil’de kalmayı yeğleyen Museviler, büyük bir olasılıkla Perslerle birlikte, Susa’dan (Şuş kenti) Ephesos’a uzanan ticaret yolunun nimetlerinden yararlandılar. Hatta muhtemelen ticari açıdan daha çok fayda sağlayabilmek ismine Kral Yolu üzerinde yer alan antik kentlere yerleştiler.
Bir teze nazaran İskender Kudüs’e ulaştığı vakit birkaç yüz kişilik Yahudi topluluğunu İzmir’e sürdü. Başka bir teze nazaran ise MÖ 3’üncü yüzyılda Kudüs’ten İzmir’e dönerken beraberinde bir kısım Yahudi’yi İzmir’e götürdü. İskender öldükten sonra, imparatorluğunun ardıllarından biri olan Seleukhos’un Hükümdarı III. Antiochus, Kudüs ve etrafında yaşayan Yehudalılarla düzgün bağlar kurdu. Hatta Kral III. Antiochus, Yahudi toplumuna duyduğu itimattan ötürü Lydia’da ve Phrygia’da ayaklanma çıktığı vakit krallığın emniyetli ögesi sayılan Yahudi ailelerini ayaklanma bölgesine gönderdi. Tarih MÖ 212-205/4’tü. 2 bin Yahudi aile, yaklaşık olarak 10 bin kişi manasına gelir. Bunlar Mezopotamya ve Babil’den seçilen asker kökenli, Seleukoslara sadık ailelerdi. Böylelikle Anadolu’da kalıcı Yahudi yerleşim üniteleri oluştu. Bu tarihten itibaren Anadolu’daki Yahudi varlığı kesintisiz devam etti.
Roma Devri haritası üzerinde bölgelere nazaran Anadolu’da Yahudi yerleşim yerlerini gösteren harita (Taşlara Kazınan Yahudi Kimliği, 500. Yıl Vakfı Türk Yahudileri Müzesi Yayını, İstanbul 2021) ROMA DÖNEMİ
Anadolu’nun Roma tarafından fethi MÖ 188’de başladı ve MÖ 129’da Anadolu, Roma’nın direkt idaresine dahil edildi. MÖ 2’nci yüzyılda elliden fazla Anadolu kentinde Musevilerin yaşadığı iddia ediliyor. Doğal ki bu genel kanının geçerli bir sebebi var: Babil Talmudu, Roma idaresi altındaki Nisibis’de (Nusaybin) ve Caesarea Mazaca’da yaşayan Yahudi topluluklarından kelam eder. Yaklaşık olarak Rabi Akiva ile birebir devirde yaşadığı iddia edilen Rabi Yudaben Batira Nisibisliydi. Kentteki Bet Midraş’ın yöneticisiyken Rabi Elazar ben Şimon ve Rabi Yohanan HaSandlar, Nisibis’e gelip ondan ders almışlardı. O kadar ünlenmişti ki, ismi Kudüs’e ulaşmıştı: Barış seninle olsun Rabi Yuda ben Batira, Nisibis’teki nüfuzunla birlikte ünün de Kudüs’te yayılıyor (Babil Talmudu, Pesahim 3b). Tıpkı devirde Kapadokya’da da bir Yahudi topluluğu mevcuttu: …Rabi Yohanan ben Nuri ayağa kalkıp yüksek sesle sordu: Kapadokya’dakiler Şabat’ta aydınlanma için ne yakacaklar? Ne turp yağları ne de fıstık yağları var. Mineral yağ mı yakacaklar?… (Babil Talmudu, Şabat 26 a). MS 3’üncü yüzyılın ortalarında Kapadokya’nın en büyük kenti olan Caesarea Mazaca’da 12 bin Yahudi, Sasani Hükümdarı I. Şapur tarafından öldürüldüler. (Babil Talmudu, Moed Katan 26a). Öte yandan Musevilere dayanak gayesiyle Roma Senatosu tarafından kaleme alınan mektuplarda ve Yahudi topluluklarına ayrıcalık tanıyan maddelerde Musevilerin yaşadığı Anadolu kentlerinin isimleri söylem edilir. Roma Senatosu’nun Pergamon Hükümdarı II. Attalos’a, Kapadokya Hükümdarı V.Ariarathes’e, Karia’da Myndos, Halikarnassos ve Cnidos’a, Lycia’da Phaselis’e, Pamphylia’da Side’ye yazdığı mektuplarda Roma’nın Musevilere olan takviyesi kayda geçirilmişti. Roma periyodunda Anadolu’daki Yahudi varlığını gösteren bir öbür bulgu Paulus’un misyon seyahatleriyle bağlıdır. Hıristiyanlığın mimarı olarak da tanınan Paulus’un İsa Mesih anlayışını yaymaya çalıştığı en önemli coğrafik bölge Anadolu topraklarıydı. Misyon seyahatlerinde uğradığı kentler ise Musevilerin ağır olarak yaşadığı yerleşim merkezleriydi. Paulus, gittiği yerlerdeki sinagoglarda İsa Mesih öğretisini anlatan bir misyonerdi. Bu yüzden misyon seyahatlerinin değerli bir özelliği vardı. Paulus’un rotası üzerinde uğradığı kentler takip edildiği vakit, Anadolu’daki Yahudi yerleşim merkezleri saptanabilmekteydi.
Paulus’un misyon seyahatleri sırasında Anadolu ve Balkanlar’da izlediği rotalar. DİASPORA YAHUDİ TOPLULUKLARININ KÜLTÜREL ÇEŞİTLİLİĞİ
Yahudilerin sürüldükleri coğrafyalarda yüz yüze geldiği birinci sorun vatansızlık olgusuydu. Yerleştiği ya da yerleşmek zorunda bırakıldığı ülkelerde bazen yasal pürüzler bazen müsamaha bazen de zulüm ile karşı karşıya kalan Yahudi göçmenler ya da sürgünler, kimi vakit süreksiz kimi vakit kalıcı olmak şartıyla onay gören varlıklarının güvenilirliğini pek çok defa kanıtlamak ihtiyacı duydular. Esasen hedef, toprakta kök salmak imkanını yakalamak, vatandaş olabilmekti. Böylelikle vakit zaman zorunlulukların baskısı altında, vakit zaman bilerek, isteyerek yaşadıkları etrafın kültürüne has ögeleri yüzyıllar içinde bünyelerine katıp özümsediler. Göçmenlerin yaşadığı her coğrafyada, her ülkede, o coğrafyanın ve o ülkenin kültürüyle harmanlanmış Yahudi toplulukları oluştu. Gerçi sürgündeki Yahudi diasporasının ayrıcalığı kolektif hafızaya ve kolektif bilince sahip olmasıydı. Evet ‘vatan’ yoktu ancak ‘Mesih ve dönüş’ inancı vardı. Lakin yeni oluşumlar Yahudi din alimlerini yeni bir telaşa gerçek yöneltti: Ortak Yahudi kimliğinin kaybedilmesi tehlikesi. Böylelikle, aile ve nesep bağını öne çıkarmakla başlayıp asırlarca süren yapılanma çalışmalarıyla devam edecek olan bir dizi tedbirler silsilesine başvuruldu. Dini yapılanma Babil Sürgünü sırasında başladı. Birinci sürgün sonrası II. Mabet periyodunda de devam etti. Kelamlı Tora’nın gerisinde yer alan ikincil manasını ortaya koyma savıyla Yorum Geleneği’ni başlatan Yahudi Din Mahkemesi (Sanhedrin), devrin eseriydi. Gerek Kudüs’te ve etrafında gerek Babil’de kurulan din akademilerinde Tora’yı yorumlamak suretiyle Yahudi kelamlı geleneğinin yazılı Talmud, olarak şekillenmesini sağlayan, birebir vakitte bugünkü formuyla sinagoglarda icra edilen sistemli ibadet geleneğini başlatan din âlimi sınıfı; evvel Kudüs sonra da Babil Talmudu’nu oluşturdular. Diasporada Yahudi toplumsal kurumlarının kurulması, lisanın korunması, dini pahaların korunması, toplumsal normlar, vatan anlatıları ve Diaspora Yahudi cemaatlerinin yaşadıkları kentlerdeki öbür kümelerle taban temas bazında izole edilmesi üzere uygulamaların ana maksadı ise, Yahudi halkının dini ve etnik topluluk olarak devamını sağlamaktı. Bu amaç doğrultusunda Yahudi topluluklarının yaşadığı her kentte sinagoglar, okullar, mezarlıklar, toplumsal kurumlar, ritüel arınma havuzlarının (mikveler) yer aldığı hamamlar, koşer besin satan dükkanlar, kasaplar ve bir döngü içindeki göçmenler bilhassa de fakir Yahudi göçmenler için toplumsal konutlar (Yahudihaneler ve Kurtijolar) inşa edildi.
Manisa Akhisar Oteli, İzmir’de hala mevcut tek klasik Kurtijo örneğidir. Osmanlı devrinde, Anadolu’da Yahudi topluluklarının yerleşik ömür sürmediği bir kent neredeyse mevcut değildi. Üstelik 19’uncu yüzyılda bu yerleşim skalasına küçük kasabalar ve köyler de eklendi. Bahis, epey uzun bir süreci ve geniş bir coğrafyayı kapsıyor. Hasebiyle Anadolu’daki Yahudi topluluklarının kültürel çeşitliliğine ait, çoğunlukla İzmir örneği üzerinden açıklama yapmayı uygun buldum. Dünyanın neresinde yaşıyor olursa olsun Yahudi topluluklarının göçlerle beslenip büyüdüğü ve geliştiği ya da tam aksisi bir süreç izleyip göçlerle azaldığı ve hatta yok olduğu aşikardır. Smyrna (İzmir) kenti de Antik periyottan itibaren Yahudi göçüne maruz kaldı. Başlangıçta kentte Romaniotlar yaşamaktaydı. Sonra Yakın Doğu ve Orta Doğu kökenli Mizrahiler (Doğulu Yahudiler/muhtemelen Maaravi / Kuzey Afrika ve Müsteribe/Yemen vb.) Yahudileri) ile Orta Avrupa kökenli Museviler (Aşkenazlar) ve Karaim geldi. Başlangıçta İzmir’e gelen Yahudi topluluklarının tümü vakit içerisinde baskın Romaniot kültürünün tesiri altına girerek Romaniotlaştı. Ortadan uzun bir mühlet geçtikten sonra kalabalık bir Sefarad kümesi kente yerleşti. İspanya kökenlilere değerli bir Portekiz (Converso/Dönme) göçmen kümesi ve Frankos kümesi da dahil olunca İzmir’de başka Osmanlı kentlerindeki benzerilerini büyüklük, zenginlik ve yaratıcılık açısından kat kat aşan bir Yahudi cemaati oluştu. Vakitle, İzmirli Musevilerin hepsi varlıklı Sefarad kültürünü benimseyerek Sefaradlaştı. En son gelen Rusya ve Doğu Avrupa kökenli Aşkenazlarda kelamını ettiğim kültürel asimilasyona dahil oldu ve İzmir Musevileri, Sefarad Musevileri olarak anılmaya başlandı.
İzmir Hahambaşılık ofisinin de yer aldığı eski Hahamhane yapısının havadan manzarası. ROMANİOT
Romaniotlar, antik devirde Anadolu’ya yerleşen ve varlığını Helen ve Roma periyotlarında devam ettiren Musevilerdi. Romaniot sözcüğü de Bizans İmparatorluğu’nda Konstantinopolis, Balkanlar ve Anadolu’da yaşayan Yahudi nüfusunu, o soydan gelenleri ve kültürlerini tanımlamak için kullanıldı. Romaniotların isimleri (Yosef/Iosefus/Ιοσεφυσ) ve sinagoglarının isimleri Grekçeydi (Eklesia/Εκκλησια). Bilhassa İstanbul’daki sayıları hayli yüksekti. Dini ritüellere ait dualarının büyük bir kısmı İbranice-Grekçe kaleme alınan Maḥzor Romania’da toplanmıştı. Alfabe olarak kullandıkları lisan, Aramice ya da İbranice değil, Grekçeydi. Bu lisan, İbranice ile Yunanca karışımıdır ve günümüzde Judeo Grekçe olarak isimlendirilir. Anadolu’daki varlığı MÖ 6’ncı yüzyıla dayanan bu esaslı topluluğun cemaat tertibi da 17’nci yüzyıla kadar Osmanlı Musevileri tarafından kullanıldı. Romaniotlara ilişkin cemaat tertibi, İslam ülkelerinde yaşayan Yahudi cemaatlerinin yaklaşık olarak Orta Çağ’dan beri sahip olduğu ve uyguladığı klâsik bir idare biçimiydi. Buna bir çeşit Derebeylik Sistemi de denilebilir. 17’nci yüzyıldan itibaren Osmanlı Musevilerinin yaygın idare biçimi, İber Modeli formuna dönüştü. Bu sistemle birlikte büyük kentlerde yaşayan Yahudi cemaatleri kent içinde bir ortaya gelip birleşerek temel dinî ihtiyaçları karşılayacak esnek bir dinî topluluk yapısı oluşturdular.
MİZRAHİM (MAARAVİM VE MÜSTERİBE)
Mizrahim ismi verilen doğu coğrafyasına mensup Museviler de Anadolu’ya yerleştiler. Doğu ve güneydoğu kentleri tartıda olmakla bir arada İzmir’e ve İstanbul’a da göç ettiler. Ticaretin her koluyla yakından ilgili olan Museviler için ticari aktivitenin ağır olduğu liman kentleri cazibe merkezleriydi. Ortalarında Kuzey Afrika, Tsafet, Bağdat ve Yemen kökenli Musevilerin olması mümkündür. Hasebiyle gelenler; Arap kültürünü benimsemiş, Arapça bilen ve konuşan Musevilerdi. Bu mevzuda bir örnek vereceğim. 1590’lı yılların başında Tsafet’ten İzmir’e gelen Rabbi Yomtov Tzahalon, kentteki Yahudi varlığından kelam eder. Kendisine, Afiya isimli dul bir bayanla Süleymanoğlu Nojim isimli erkeğin evliliği konusu danışılır. Şimdi bir cemaat yapısına kavuşmamış olan bu toplulukta, … ne bir haham ne bir önder ve ne de yasalar (takkanot) mevcuttur… Afiya ve Nojim, Anadolu’da kullanılmayan isimlerdir. Buna rağmen bu isimler Arapça konuşulan coğrafyalarda yaygındır. İsimleri zikredilen şahısların her ikisi de muhtemelen Tsafet, Bağdat, Kuzey Afrika ya da Yemen kökenli Museviler olabilir.
KARAİM (KARAYLAR/KARAİT)
8’inci yüzyılda Bağdat’ta doğan bu topluluk Yahudiliğin bir mezhebidir. Tora’dan öteki kitaba inanmayan topluluğun ismi, İbranice kar’a (oku) sözcüğünden türemiş olup okuyanlar manasındadır. 9’uncu yüzyıla dek bölgede ağırlaşan ve büyüyen topluluk, Konstantinopolis (İstanbul), İskenderiye ve Kudüs’e göç etti. Bizans periyodunda büyüdü ve gelişti. Rastgele bir kaynakta İzmir’e gelişlerine ya da geliş nedenlerine ait bir bilgi yok. Yalnızca bir kaynakta 17’nci yüzyılda İzmir’de Karaim varlığından kelam ediliyor. İstanbul’da ise, hayli büyük bir topluluk olarak varlıklarını günümüze kadar sürdürdüler.
SEFARADİM
İber Yahudiliğinin 15’inci yüzyılda ileri gelen bilim insanlarından biri olan Rabbi Don Isak Abarbanel, Babil hükümdarı Nebukadnezzar’ın Birinci Tapınağın yıkılmasından sonra Musevileri köle olarak İspanya’ya götürdüğünü müellif. İspanyol Yahudiliğinin en eski belgelenmiş tarihi ise Romalıların Kudüs’teki İkinci Tapınağı yıkıp on binlerce Yahudi’yi yanlarında köle olarak Avrupa’ya götürdüğü ve bunlardan kimilerinin İspanya’ya yerleştiği vakte uzanır. İspanya’nın güneyindeki Adra şehrinde1783 yılında bulunan bir mezar taşı, MS 2’nci yüzyıla aittir. Mezar taşı üzerindeki kitabede, bir bebeğin ismi geçer lakin ismin büyük bir kısmı silinmiştir: Süleyman’ın kızı, bir yıl dört aylıkken öldü, bir Yahudi. Her ne kadar bu erken periyot Yahudi yerleşimleri hakkında bilinen az olsa da Tàrraco nekropolünün lahitleri, Roma İspanya’sında MS 200’lerden itibaren yaşayan bir Yahudi topluluğu olduğunu ortaya koyar.
Anadolu’ya Sefarad göçlerini, iki farklı kümede kıymetlendirmek faydalı olur. Birinci küme, 1492/97 sürecinde İber Yarımadası’ndan kovulduktan sonra Anadolu’ya gelip yerleşenlerdir. Öbür küme ise 1492, 1497 ve 1540 tarihlerinde İspanya’dan ve Portekiz’den ayrılmak zorunda kalan ve Kuzey Afrika kıyılarından Orta Doğu’ya, Kuzey Batı Avrupa’dan Akdeniz Havzası’na kadar uzanan geniş bir coğrafik alana yerleşen Musevilerdir. Gerçi ortalarında direkt doğruya Anadolu kentlerine göç etmeyi yeğleyenler de vardı lakin sayıları öteki kümeye nazaran daha
azdı. Başta Hollanda olmak üzere Marsilya, Kuzey ve Orta İtalya’nın kent devletleri ile Napoli, Roma ve Papalık prenslikleri, vergileri ödemek ve ülkenin genel huzurunu bozmamak şartlarıyla Yahudilere nispeten dostça davrandı. Toskana Büyük Dükü Ferdinand, 10 Temmuz 1593 tarihinde Livorno kentini ve Livorno limanını hür bölge ilan etti. Ayrıyeten Ferdinand, Diaspora Musevilerine değerli haklar vaat etti: Her türlü zulümden (özellikle Engizisyondan) muhafaza, Hıristiyan olma şartıyla topraklarına girmeden evvel diğer ülkelerde işlediği argüman edilen kabahatler için af, vergiden muafiyet, oy kullanma hakkı ve en değerlisi Yahudilik inancını, hücum korkusu olmadan toplum içinde serbestçe yaşama hakkı. Hıristiyan baskısı ve Engizisyondan ötürü zulüm korkusu yaşayan pek çok Yahudi, Livorno’ya göç etmeyi yeğledi. Portekiz Musevileri için Kuzey Avrupa’daki merkez Amsterdam’dı. Livorno ise Avrupa’nın güney bölümünün merkezine dönüşmüştü. Livorno Büyük Dükü Ferdinand, o vakte kadar yakındaki kent devletlerinde, prensliklerde ve Papalık Devletinin mülklerinde ikamet etmekte olan Portekiz ve İspanya kökenli Musevileri, kendi topraklarına şuurlu olarak davet etmişti. Davete icabet edenlerin ortasında, o tarihe kadar Osmanlı kentlerinde ikamet eden ve bu ortada Yahudiliğe geri dönen Portekizli Museviler (Conversos) ile eski Portekizli Yahudiler/Yeni Hıristiyanlar da vardı. Portekiz kökenli Musevilerin Osmanlı hudutları içerisinde yerleştikleri esas kentler; İstanbul, Selanik, Edirne ve Tsafet’ti. En çok tercih edilen ise Selanik oldu. Bu kentte Francos topluluğu ile kaynaştılar, hatta vakitle onların cemaatine dahil oldular. Francos, 1497 ve 1540 tarihlerinde, Portekiz’den ayrıldıktan sonra Marsilya ve Bouyon’a yerleşen Musevilerdi. Bunlar, bu iki kentte birkaç kuşak yaşadıktan sonra Osmanlı topraklarına, bilhassa de İstanbul’a, Selanik’e ve İzmir’e göç etmişlerdi. 19’uncu yüzyılda, Osmanlı Musevileri için farklı bir tanımlama yapılmaya başlandı. İber Yarımadası’ndan kovulduktan sonra Hamburg, Amsterdam ve Londra üzere Batı ve Orta Avrupa’nın büyük kentlerine yerleşen ve bu kentlerden ayrılmayan Sefarad Diasporası Batı Sefarad Diasporası olarak tanımlandı. Yarımadadan ayrıldıktan sonra ya direkt ya da farklı Avrupa kentlerinde ikamet ettikten kısa bir mühlet sonra Osmanlı devleti sonları dahilindeki kentlere yerleşen ve 19’uncu yüzyıla gelindiğinde sosyoekonomik ve kültürel açıdan Batı Sefarad diasporasından epey geride olan Sefarad göçmenlerinin unvanı ise Doğu Sefarad Diasporası oldu.
AŞKENAZİM (AŞKENAZLAR)
Roma tarafından, bilhassa MS 70’te İkinci Tapınak yıkıldıktan sonra Orta ve Doğu Avrupa’ya sürülen İsrailoğullarıdır. Kullandıkları lisan Yidiştir. Bu terim Orta Çağ’da Batı Almanya’da, Kuzey Fransa’da yaşayan ve Ren Irmağı boyunca yerleşim yerleri kuran Yahudi yerleşimciler için de kullanılmaya başlandı. Geç Orta Çağ’da, antisemitizm ve ayrımcılık sebebiyle Aşkenazi nüfusunun çoğunluğu daima olarak Doğu Avrupa’ya yanlışsız kaydı. Bugünkü Belarus’un kimi kısımlarını içeren Polonya Litvanya topluluğu coğrafyasına taşındı ve bu bölgede yayıldı. Aşkenazler, Avrupa’nın ticaretine, ideolojisine, edebiyatına, sanatına, müziğine ve bilimine kıymetli katkılarda bulundular. Anadolu’ya gelen Aşkenaz göçmenleri, iki farklı kategoride kıymetlendirmek gerekir. Birinci kategoride yer alanlar, Almanya/Avusturya ve Orta Avrupa kökenliler; ikinci kategoridekiler ise Rusya ve Polonya kökenlilerdir. Gerçekten, İzmir’e yerleşen Alman Musevilerinin sinagogları ve cemaat tertibi da Rusya ve Polonya göçmenlerinden farklıdır.
İzmir’deki Manisa Akhisar Oteli (Kurtijo), ikinci kat odalar önündeki koridordan görünüm. Rozanes, Osmanlı topraklarındaki Aşkenaz yerleşiminin başlangıç tarihi için II. Murat periyodunu (1421-1451) işaret eder. Aşkenaz yerleşimcilerin sayısındaki beklenen artış Bavyera Krallığı’nın Musevileri kovduğu yıl olan 1470’te başlamış olmalıdır. Lakin Rozanes’in verdiği bu bilgi İstanbul kentine ilişkindi. İzmir’de 17’nci yüzyılda Aşkenaz varlığına ait çok az ispat bulunur. Rabbi Eliyahu Hakohenİtamar, İzmir’e geldiği vakit eğitimli ve kültürlü Aşkenazlarla karşılaştığını müellif. Ama İzmir’in 15’inci yüzyıla has Aşkenaz göçünden nasip alıp almadığına ait Rabbi Eliyahu Hakohenİtamar’ın anıları hariç somut bir data bulmak mümkün değildir. Rusya ve Polonya Musevilerinin Anadolu’ya göçü ise 19’uncu yüzyılın ikinci yarısında başlar. Bilhassa yüzyılın ikinci yarısında Rusya, Almanya ve Romanya’da meydana gelen Yahudi aleyhtarı gelişmeler yüzyıllardan beri bu ülkelerde yaşayan Musevileri göçe zorlayacaktı. Rusya’da yaşayan Museviler, 1791 yılından itibaren ayrımcı ve kısıtlayıcı muameleyle karşılaştılar. 1791 ile 1881 yılları ortasında, kısmen özgür bir ömür sürdürebilen Rusya Musevilerinin bu kelamda özgürlüğü, II. Aleksandr’ın öldürülmesinden sonra büsbütün sona erdi. 1881 yılından itibaren Rusya’da Musevileri gaye alan pogromlar başladı. Tahta çıkan III. Aleksandr’ın Rus Ortodoks milleti yaratma siyaseti, Rusya Musevilerini ya Ruslaşma ya da yaşadıkları topraklardan göç etme tercihi ile karşı karşıya bıraktı. Rusya’dan ayrılan ve Anadolu’ya gelen göçmenlerin bir kısmı kalıcı olarak İzmir, İstanbul, Selanik üzere Yahudi nüfusun ağır olduğu kentlere yerleştirildiler. Kelam konusu kentlere süreksiz olarak yerleşenler, bulundukları yerlerdeki misafirhanelerde ya da sinagoglarda bir mühlet kaldıktan sonra Filistin’e göç etmeyi yeğlediler. Büyük kentlerde kalanlar fakirdi. Bir kısmı tarım faaliyetine yönlendirildi. Fakat tarım alanlarında olumsuz şartlar çocuklu ailelerin ömrünü zorlaştırdı. Çok az aile tarım dalında varlığını devam ettirdi. Öbürleri kentlere geri döndü.
GÖÇMEN KONUTLARI (KURTİJOLAR VE YAHUDİHANELER)
Yahudi diasporasına mahsus Kurtijo ve Yahudihane olarak isimlendirilen toplu konutlar, MÖ 8’inci yüzyıldan itibaren kısmen, MÖ 6’ncı yüzyıldan itibaren topluca, sürgün baskısıyla yüz yüze gelen bir topluluğun farklı coğrafyalarda, yüzyıllar içerisinde edindiği tecrübeler eşliğinde geliştirdiği barınma yollarından biridir. Bir diğer deyişle bu yapılar, göçe aşina olan Yahudi diasporasına ilişkin pratik niyet yapısının sosyolojik ve mimari alanlardaki yansımalarıdır. Gittikleri kentlerde onlara tahsis edilen dar bir bölgede olabildiğince fazla sayıda ailenin barınma, güvenlik, su, besin ve ibadet gereksinmelerini karşılayacak yapı kompleksleri oluşturdular. Göç aksiyonu kelam konusu yapı silsilelerinin ortaya çıkışına sebep olan ana etkendi.
Kurtijo, İspanyolca kökenli bir sözcüktür. Kırsal alandaki çiftlik konutu manasına gelir. Öte yandan, Kurtijonun Ladino lisanındaki karşılığı, avlu, sahanlık ya da taşlıktır. Özcesi Kurtijo sözcüğünün taşıdığı mana ve bu manayla eşgüdümlü olan kullanımı büsbütün Osmanlı Sefarad Musevilerine hastır. Kurtijoların kökeni, Orta Doğu olmalıdır. MÖ 6’ncı yüzyılda birinci Süleyman Tapınağı’nın yıkılışının akabinde sürgün edilen Diaspora Musevilerinin bir kısmı İber Yarımadası’na yerleşir. Muhtemelen toplu konut fikrini de bu coğrafyaya taşımış olmalılardır. Kurtijoların sahip olduğu ortak özellik, büyük giriş kapıları ve bu kapılardan geçilerek ulaşılan geniş avlulardır. Yapılarda, Akdeniz iklim özellikleri ön plana çıkar ve mekansal kurgu Akdeniz özelliklerinden etkilenir. Bilhassa açık alan kullanımı değerlidir. Avlunun ortasında bir su kaynağı ve narenciye yer alır. Avlunun etrafına ise peş peşe 8-10 metre karelik son derece küçük odalardan ve önlerindeki koridor gibisi galerilerden oluşan iki ya da üç katlı yapılar inşa edilir. Odalarda ne lavabone banyo ne de tuvalet mevcuttur. Ortak kullanım alanı olan avluda yer alan tuvalet, kuyu (çeşme ya da tulumba) Kurtijo sakinlerinin tamamının ihtiyaçlarını (yüz yıkama, yemek pişirme, çamaşır, bulaşık) karşılar. Bugün İzmir’de hala ayakta olan Manisa Akhisar Oteli, Kurtijolar için ülkü bir örnektir.
Kurtijolardan farklı mimari özelliklere sahip olan Yahudihanelere, İbranice dirot (daireler) ismi verilir. Bu yapılar, birbirine yaslanan hatta tren vagonlarını andıran yan yana küçük dairelerden ya da küçük müstakil konutlardan oluşur. Her bir konutun yalnızca bir kısmında küçük bir mutfak alanı mevcuttur. Yapı kompleksinin ortasında ise dar bir sokak bulunur. Bilhassa kente çok fazla Yahudi göçmenin geldiği yıllarda, acil barınma ihtiyaçlarını karşılamak maksadıyla kelam konusu yapılara mimari müdahaleler eşliğinde eklemeler yapılmıştır. Böylelikle her Yahudihanenin birbirinden farklı bir çehre kazandığı söylenebilir. Sokak etrafında şekillenen Yahudihanelerin kimi I biçimi kimi U biçimlidir. Kimi ise ortada ortak bir sokak, sokağın iki yanında bir yahut iki katlı konutlardan ve avludan oluşan T tipi bir ömür alanına dönüşür (Taş Kurtijo).
Ayrıca organik olarak oluşturulmuş bir sokak dokusu etrafında kurulan Yahudihaneler de mevcuttur. Birbirinden bağımsız ancak yan yana inşa edilen meskenlerin hepsi bir ortada büyük ölçekli bir yerleşim alanı oluşturur. Sokağın oluşturduğu desende sokak belli yerlerde genişleyerek küçük oturma alanlarına açılır ve bu alanlarda narenciye ağaçları yer alır. Bu tip oluşumun tek örneği Paşa Yaakov Yahudihanesi’dir (Cevahir Han).
İzmir’deki Yahudihaneler, Musevilerin İzmir’e birinci yerleştiği 1590’lı yıllardan itibaren inşa edildi. Hatta Bizans periyodunda dahi mevcut olmaları mümkün görünüyor. Kurtijolar ise İber kökenli Musevilerin kente gelişiyle birlikte 17’nci yüzyılın başlarında inşa edilmeye başlandı. Her iki yapı örneğinin sayıları 18’inci yüzyıldan itibaren süratle arttı. Bu artış, İzmir’e gelen Yahudi göçmenlerin sayılarındaki artışla gerçek orantılıydı. Bilhassa 18’inci yüzyıldan itibaren kitleler halinde kente gelen fakir Yahudi nüfus, konut meselesini da beraberinde getirmişti. Diasporanın yaşadığı pek çok ülkede mevcut iktidarın, yönetimi altında olan topluluklara yönelik tavrı ve onlardan talep ettiği yaptırımlar kentlerin topografik yapısına yansımaktaydı. Osmanlı periyodunda Anadolu’da kentler, hudutları içerisinde yaşayan toplulukların dini ve etnik kimliklerine nazaran şekillenmiş olan mahallelere ayrılmıştı. Bunun sebebi, Osmanlı idaresinin güvenlikle ilgili kontrol kolaylığını sağlayabilmek hedefiyle dinî cemaatlerin fizikî etrafına sınırlama getirmesiydi. Böylelikle toplulukların özel alanlara yerleşip orada kalmaları sağlanmıştır. Fakat bu ayrım gettovari bir ayrım değildi. Ama adeta görünmez bir pürüz mevcutmuşçasına dinî topluluklar kendilerine ilişkin hudutlar dışına da çıkmıyorlardı. İzmir Yahudi Mahallesi’nin sonları da bir yandan Ermeni ve Müslüman mahallelerine öbür yandan Kemeraltı Çarşısı’na dayanmaktaydı. Velhasıl Yahudi Mahallesi’nin genişleme imkanı yoktu. Böylelikle göçlerle artan nüfusun barınma gereksinimini karşılamaya çalışan mahalle, kendi içerisinde şişerek büyüme eğilimi gösterdi. Bunun manası ya daha fazla Kurtijo ve Yahudihane inşası ya da mevcut Yahudihanelere mimari müdahalelerle ek yapıların eklenmesiydi. Bu nedenle farklı mimari ögeleri bünyesinde barındıran Yahudi toplumsal konutları oluştu.
Şimdiye kadar Akdeniz Havzası’ndan, Avrupa’dan, Orta Doğu’dan ve Rusya’dan Anadolu’ya gelen Yahudi göçmenlerden kelam ettim. Ayrıyeten Anadolu kentleri ortasında da dönemsel ve ağır Yahudi göçleri mevcuttu. Bu göçleri daha yeterli kavramak ve değerlendirebilmek için, Osmanlı bürokrasisinin gayrimüslim tebaasıyla olan bağları, toplumsal muhtaçlıklar, gelenekler, siyasal olaylar, tabiat olayları, felaketler, güvenlik tasaları, Cumhuriyet Türkiye’sinin vatandaşlarına getirdiği yükümlülükler ve tanıdığı haklar bağlamında, Anadolu Musevilerini mercek altına alalım. Aile bağları, hareket serbestisi, doğal afetler siyasi gelişmeler (savaşlar, ayaklanmalar, sürgün, güvenlik derdi, sürgün, kovulma) yeni imkan arama eğilimi, tipik göçmen kararsızlığı, ekonomik şartlardaki güvensizlik ortamı Musevilerin göç sebepleri olarak ana başlıklar halinde sayılabilir.
Türkiye Cumhuriyeti devrinde, 1922 ile 1924 tarihleri ortasında, 1928, 1934, 1942, 1948 ve 1955 yıllarında, yüzyıllardan beri Anadolu’da yaşayan Musevilerin vatanlarından ayrılarak Amerika, Avusturalya, Avrupa, Afrika kıtalarına ve yeni kurulan İsrail Devleti’ne kitlesel göçlerine şahit olundu. “Peki Anadolu, hala farklı dine ve etnisiteye mensup topluluklar için cazip bir coğrafya mıydı? Hala göç alıyor muydu? Şayet göç alıyorsa, göçmenlerin dini ve etnik kökeni neydi? Ortalarında Museviler var mıydı?” 2002 tarihinde, ABD’nin başlattığı Irak Harekatı ve Irak’ı işgali, Orta Doğu’nun siyasi, toplumsal ve stratejik yapısında meydana gelecek büyük değişikliklerin başlangıcıydı. Irak, Afganistan, Libya, Suriye’deki savaşlar ve akabinde gelen işgallerle parçalanan büyük bir coğrafya; bu ülkelerin halklarını göçe zorladı. Milyonlarca Müslüman ve Hıristiyan aile, daha inançlı bir ortamda, daha düzgün toplumsal ve ekonomik şartlar altında hayat umuduyla Anadolu’ya göç etti. Anadolu’ya gelenlerin bir kısmı kalıcıydı. Bir kısmı ise, Anadolu’yu transit bir yer olarak kullanıp, buradan Avrupa ve Amerika kıtalarına göç etme dileğindeydi. 7 Ekim 2023 tarihinde İsrail’de meydana gelen terör aksiyonunda 24 saat içinde katledilen binden fazla sivilin varlığı ve akabinde İsrail’in Gazze saldırısı; hem terör aksiyonuna şahsen şahit olup sağ kurtulan ailelerin, hem de füze akınlarından ötürü güvenlik kaygısı duyanların İsrail’i terk etmesine yol açtı. Bu ailelerin bir kısmı Avrupa ve ABD kentlerine göç ederken, bir kısmı de Anadolu’ya geldi. Anadolu’ya yerleşen yahut transit olarak kullanan Yahudi aileler dışında, şiddetli Gazze bombardımanı ve akınlarından kaçan Filistinli ailelerin de Anadolu’ya yerleştiğini göz önüne alırsak; Böylelikle 21’inci yüzyıl, göçler ve göçmenler çağı olarak tarihe geçti diyebiliriz. Anadolu ise, yüzyıllardan beri süregelen sığınak ve köprü fonksiyonunu yerine getirmeye devam ediyor.
*Dr.
(KÜLTÜR SANAT SERVİSİ)